Bir neçə gün əvvəl avqust ayında İrana qarşı hərbi əməliyyatların başlaya biləcəyi barədə xəbərlər yayılmışdı. Hələlik hərbi əməliyyatlar real görünməsə də, müsəlman qonşumuzun iqtisadi yolla “vurulması” prosesinə start verilib. Paralel qaydada Rusiya ətrafında da maraqlı və həyəcanlı proseslər cərəyan etməkdədir. Azərbaycanın iki nəhəng qonşusu il əlaqədar baş verənlər təbii ki, bizi narahat etməyə bilməz. Sabiq xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarovla gündəmdəki aktual məsələlərdən danışdıq.
– Tofiq bəy, artıq İranla bağlı növbəti sanksiyalar işə salınıb. Belə ehtimal olunur ki, ABŞ region ölkələrini, həmçinin Azərbaycanı sanksiyalara qoşulmağa vadar edə bilər. Mövcud durumu necə şərh edə bilərsiniz?
– Hələ ki birinci mərhələdə ABŞ sanksiya barədə qərar çıxarıb. Avropada buna aid müzakirələr gedir. Amma istisna etmirəm ki, yaxın gələcəkdə Avropa İttifaqı tərəfindən bu və ya digər şəkildə bu sanksiyalar qəbul olunacaq. O ki qaldı region ölkələrinin İrana qarşı sanksiyalar tətbiq etməsinə, mən buna inanmıram. Çünki İranın əsas ixracatı neftlə bağlıdır. Bu baxımdan əsas alıcıları Çindən başlamış, Avropa İttifaqı ölkələrinədəkdir. Odur ki, hadisələrin inkişafına bu məsələlər təsir edir. O ki qaldı Azərbaycanın mövqeyinə, bizim mövqeyimiz bəllidir. Biz qonşuların, heç bir başqa ölkənin daxili işlərinə qarışmırıq. İkincisi də bu cür uzunmüddətli bir siyasət sınaqdan keçib. Ona görə də inanmıram ki, Azərbaycan bu siyasəti dəyişsin.
– Bəs bunun qarşılığında Qərbin Bakıya təzyiqləri ola bilərmi?
– İnanmıram. Çünki İranın ixracında kənd təsərrüfatı malları mühüm əhəmiyyət kəsb etmir. O baxımdan bizə basqını gözləmirəm. Siyasi olaraq, əlbəttə, istəyərlər ki, Azərbaycan və digər ölkələr bu sanksiyalara qoşulsunlar. Amma bu istəklər birinci dəfə deyil. Yenə də deyirəm, Azərbaycan bu balanslı siyasəti, yəni həm İsraillə əlaqələri inkişaf etdirmək, həm də İranın daxili işlərinə qarışmamaq siyasətini yürüdür. Mənə elə gəlir ki, bu, düzgün seçilmiş siyasətdir.
– Bəs Türkiyənin İran siyasəti necə olacaq?
– Türkiyənin də sanksiyalara qoşulacağına inanmıram. Çünki yaxın tarixdə İran-Türkiyə yaxınlaşması, xüsusilə də kürd problemi ilə bağlı birgə mövqenin nümayişi onu göstərir ki, onlar üstünlüyü daha çox əməkdaşlığa verəcəklər, konfrontasiyaya yox.
– Paralel olaraq Rusiyaya qarşı da təzyiq mexanizmləri işə salınıb. Həmçinin Rusiyanın hərbi şirkətləri ilə bağlı sanksiyalar işə salınıb. Azərbaycan da Rusiyanın silah alıcılarından biridir. Belə bir məqamda Rusiya-İran münasibətləri necə olacaq?
– İstisna etmirəm ki, Suriya ilə bağlı və silah alış-verişi məsələsində bəzi təzyiqlər olsun və nəticələri versin. O ki qaldı iqtisadi əlaqələrə, biz başa düşməliyik ki, İran böyük neft ixracına malik ölkədir. Bu baxımdan sanksiyalar nəticəsində neftin azalması digər neft ixracatçılarının xeyrinə ola bilər. Çünki bu, qiymətin yüksəlməsinə gətirib çıxaracaq. Rusiya isə çox güman ki, iqtisadi əməkdaşlığa üstünlük verəcək. Yəni qeyri-hərbi, tranzit və buna bənzər sahələrdə əlaqələri davam etdirəcək. Amma təbii ki, Rusiya Qərb tərəfindən təzyiqlərə məruz qalacaq. Rusiya özü də sanksiyalara məruz qaldığı üçün İranla həmrəylik jestləri göstərəcəyi istisna olunmur.
– Azərbaycanın iki böyük qonşusu Qərbin təzyiqləri ilə üz-üzədir. Bu vəziyyət ölkəmizə nə vəd edir?
– Dediyim kimi, Azərbaycanın balanslaşdırılmış siyasətinin olması ən düzgün istiqamətdir. İkincisi, Azərbaycan artıq regionda neytral siyasət həyata keçirən bir ölkə kimi görünür. Baxın, bura qeyri-rəsmi, yaxud rəsmi kontaktların məkanı olur və s. Məsələn, ABŞ və Rusiya baş qərargah rəislərinin görüşləri Bakıda keçirilir. Belə görünür ki, Azərbaycanın neytrallığı daha sərfəlidir, nəinki hansısa cərgəyə qoşulması.
– Bu da var ki, təzyiqlərlə üz-üzə qalan Rusiya aqressiya da nümayiş etdirməkdədir. Gürcüstanda keçirilən NATO təlimlərinə cavab olaraq Abxaziyada rus qoşununun hərəkətə gətirilməsi, baş nazir Medvedyevin və ya XİN sözçüsü Zaxarovanın hədələrini nəzərdə tuturam. Bütün bunlar nədən xəbər verir?
– Bu, daha çox təbliğat üçün istismar olunan mövzulardır. Çünki hərbi baxımdan bu təlimlər heç bir təhlükə yaratmır. Sadəcə olaraq, NATO təlimlərinin yeni, postsovet məkanında keçirilməsi imic baxımından və təbliğatda istifadə olunan bir hadisədir. Odur ki, bunun elə də böyük əhəmiyyəti yoxdur. Təbii ki, bu, daha çox təbliğatda özünü göstərir. Səslənən bəyanatlar da ondan xəbər verir ki, əsas məqsəd daxili ictimai rəydir və ona aid mövqelər səslənir. Əgər baxsaq, Rusiya paytaxtına daha yaxın digər ölkələrdə də bu təlimlər keçirilir. Bu mənada hərbi baxımdan bu, ciddi hadisə deyil.
– Yəni NATO-Rusiya müharibəsi istisnadır?
– Təbii.
– Tofiq bəy, İran və Rusiyaya qarşı sanksiyaların davam etməsi şəraitində Azərbaycanı qayğılandıran həm də Xəzərin taleyidir. Bakının neytrallığı qonşularımızın Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı mövqeyinə təsir göstərə bilərmi? Bu ölkələr, nəhayət, konstruktiv mövqe tutacaqlarmı?
– Birincisi, ayın 12-də müzakirəsi nəzərdə tutulan sənəddən söhbət gedir. Təbii ki, biz dəqiq sənəddən danışa bilmərik, çünki şəxsən mən mətni görməmişəm və tanış deyiləm. Amma belə görünür ki, imzalanan konvensiya oradakı əsas məqamların nədən ibarət olduğunu deməyə əsas yaradır. Yəni Xəzər hövzəsində təhlükəsizliyin güclənməsi, Xəzərdə hərbiləşmənin qarşısının alınması, digər ölkələrin Xəzər dənizində yerləşməsinə yol verilməməsi və s. mövzular həm Rusiya, həm də İranı ciddi şəkildə maraqlandırır. İkinci tərəfdən gözlənilir ki, “Transxəzər” boru kəmərlərinin çəkilməsi daha yüngül prosedurla həllini tapa bilər. Amma hesab edirəm ki, bu konvensiya sonuncu sənəd deyil. Yəni biz deyə bilmərik ki, status qəbul olunub. Lakin statusun hansısa elementlərini daha aydınlıqla görməyə imkan yaranır. Mən qeyd etdiyim iki məqam bizimçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yəni təhlükəsizlik hissəsi və “Transxəzər” layihəsinin həyata keçirilməsinin daha da asanlaşması. Hesab edirəm ki, Azərbaycan tərəfi üçün əsas əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdir. Bundan əlavə, bizim iki qonşumuzun sanksiyalara məruz qalması ona işarədir ki, daha çox digər ölkələr – Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstanın təhlükəsizliklə bağlı şərtləri qəbul etməsinə həm Rusiya, həm də İran maraqlıdır. Amma Azərbaycan “Transxəzər” layihələrin həyata keçirilməsi prosedurlarının asanlaşmasının əvəzində özü üçün hansısa imtiyazlar ala bilər. Bu, Qazaxıstana da aiddir, Türkmənistana da. Hər halda, bu vəziyyət Azərbaycan üçün faydalı konfiqurasiya yarada bilər, təbii ki, onun real icrası da vacibdir.
“Biz Avropa İttifaqı ilə sazişi kiməsə qarşı olduğuna görə yox, öz xeyrimizə görə imzalayırıq”
– Yəqin ki, Ermənistandakı prosesləri izləyirsiniz. Həbsdə olan Robert Köçəryanın müdafiəçiləri aktivləşib. Hətta Köçəryanın revanş əldə edib yenidən hakimiyyətə dönəcəyi iddiaları da səslənir. Sizin proqnozlarınızı eşitmək olarmı?
– Mən burada iki proses görürəm: daxili siyasətə aid məsələlər və xarici siyasətlə bağlı məqamlar. Daxili siyasətə aid məsələlər bəllidir: Paşinyanın dəstəsi “Qarabağ klanı” ilə mübarizəni davam etdirəcək. Klanın başçılarının həbsi, yaxud onların ölkəni tərk etməyə məcbur edilməsi ilə bağlı prosesin davamı gələcək. Köçəryanın azadlığa buraxılması Paşinyanın dəstəsi üçün pis nəticələr verə bilər. Təbii ki, Köçəryan nə qədər çox təzyiqlərə məruz qalsa, bir o qədər Paşinyanın dəstəsi daxili siyasətdə gücünü nümayiş etdirə bilər.
Məsələyə xarici siyasət prizmasından baxsaq, biz başa düşməliyik ki, ümumi proses gedir. Mən həmişə bunu deyirəm, Rusiya Ermənistandan çəkilmək üçün səbəblər və bəhanələr axtarır. Məsələn, KTMT-nin baş katibi Yuri Xaçaturovun dindirilməsi, şərti olaraq azad olunması onu göstərir ki, bu, çox vacib siyasi fiqur deyil. Sadəcə olaraq Rusiya tərəfi bu kimi fiqurları və onların ətrafında baş verən hadisələri səbəb kimi göstərməklə proses davam etdirir. Çox maraqlı vəziyyət yaranıb: bir tərəfdən Ermənistan Rusiyadan uzaqlaşmaq istəyir, digər tərəfdən Rusiya Ermənistandan çıxmaq istəyir, çünki onuncun faydasız müttəfiqdir. Yəni proses paralel olaraq gedir, amma hər tərəf təbliğat üçün müxtəlif hadisələrdən istifadə etməkdədir.
– Amma həm də belə görünür ki, Rusiya onun üzünə ağ olan, NATO təlimlərində iştirak edən Ermənistanı cəzalandırmaq istəmir. Ən azı Azərbaycanın əli ilə… Məsələn, Azərbaycanın öz ərazilərini hərbi yolla azad etmək niyyətinə göz yumması kifayətdir.
– Rusiya Ermənistandan çıxmaq istəyir və bu, qaçılmaz bir prosesdir. Amma bunun səbəbini təbii ki, Ermənistanın davranışı, Ermənistanın yeni elitasının Qərbpərəst olması ilə göstərəcəklər. Bu, hansı mərhələdə baş verəcək, gəlin gözləyək.
– Rusiyanın NATO sərhədlərindən çıxması nə dərəcədə inandırıcıdır?
– Əminəm ki, çıxacaq (gülür). Hər yerdən çıxıbsa, Ermənistanda niyə qalsın ki? Baltikyanı ölkələrdə, yoxsa Şərqi Avropa qalıb?
– Azərbaycanın xarici işlər naziri Elmar Məmmədyarov deyib ki, Avropa İttifaqı ilə danışıqlar prosesi böyük sazişin imzalanmasına gətirib çıxaracaq. Avropanın aparıcı qurumu ilə əməkdaşlığın növbəti fazaya adlaması şimal qonşumuzda sərt qıcıq doğura, bizə qarşı hansısa təhlükə yarada bilərmi?
– İnanmıram ki, yarada bilər. Çünki postsovet məkanında bütün ölkələr bu və ya digər şəkildə Avropa İttifaqı ilə buna bənzər sazişə imza atıblar. Bizimlə bağlı sənədin hazırlanmasında bəzi problemlər var idi, indi bu problemlər həllini tapıb. Azərbaycan buna ilk növbədə iqtisadi saziş kimi baxır. Siyasi baxımdan bizimçün maraqlı olan bəzi məsələlərdə təbii ki, biz bu əməkdaşlığı davam etdirməyə hazırıq. Ələlxüsus o məqamda ki, biz Avropa İttifaqının enerji təhlükəsizliyində bir faktor olaraq qalırıq və öz rolumuzu daha da gücləndiririk. Bu baxımdan təbii ki, bu cür sazişin imzalanması Azərbaycanın xeyrinədir. Digər ölkələr də bunu məhz bu şəkildə qəbul etməlidirlər. Biz Avropa İttifaqı ilə sazişi kiməsə qarşı olduğuna görə yox, öz xeyrimizə olan faktorlara görə imzalayırıq.
– Yəni Rusiya Bakı-Aİ əməkdaşlığının qarşısını almağın mümkünsüzlüyünü atıq qəbul edir, eləmi?
– Bizim siyasi mühitdə hansısa ideoloji stereotiplər mövcuddur. Bundan qabaq belə bir saziş var idi, uzun müddət də işlək vəziyyətdə olub. Sadəcə olaraq, bu saziş yenilənir. Həmçinin bu sazişin müddəti bitəndən sonra yenidən ona bənzər sənəd imzalanır. Yəni burada təzə bir şey yoxdur. Şərq Tərəfdaşlığı proqramı illərdir mövcuddur və biz orda iştirak edirik. Həmçinin NATO ilə əməkdaşlığımız var. Hərbi təlimlərdə 20-30, yaxud 100 hərbçinin iştirakı yeni bir şey deyil. Biz Əfqanıstanda və digər ölkələrdə bir yerdə öz vəzifələrimizi həyata keçiririk. Yəni bu, yeni məsələ deyil. Gürcüstandakı təlimlər heç də hərbi cəhətdən əhəmiyyətli deyil. Sadəcə, təbliğatda istifadə olunur.(musavat.com)
