Əfanıstanda Talibana qarşı mübarizənin davam etdiyi bir vaxtda ölkəni idarə edən rejim yaxın qonşuların simasında özünə yeni tərəədaşlar tapmaq niyyətindədir. Bu baxımdan Əfqanıstanın Xarici işlər naziri Məhəmməd Xanif Atmar İrana uğurlu işgüzar səfəri diqqəti cəlb edib. Səfərdən məqsədin yalnız İran-Əfqanıstan münasibətlərinin yenidən başlanması deyil, həm də Kabil hökumətinə dəstək vermək üçün regional koalisiyanın formalaşdırılması olub. Belə başa düşmək olar ki, prezident Məhəmməd Əşrəf Qəninin Hənif Atmarın qarşısında qoyduğu vəzifələrdən biri qonşu ölkələrin simasında özünə yenii tərəfdaşların tapılmasıdır. Məhəmməd Xanif Atmarın İrana səfəri də onun prezidentin tapşırıqlarını həyata keçirməkdə olduğunu göstərir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Kabil ilə Tehranın münasibətləri heç zaman arzuedilən səviyyədə olmayıb. Əksinə son yarım ildə bu münasibətlər Əfqanıstan ictimai rəyində geniş mənfi rezonans yaradan bir neçə insidentlə bağlı ciddi şəkildə mürəkkəbləşib. Məsələn, söhbət daha yaxşı həyat axtarmaq üçün İrana getmiş əmək miqrantlarının ağır vəziyyətindən gedir. “Hazırda İranda 3-4 mln. – a yaxın Əfqanıstan vətəndaşı var və onlar qohumlarla əlaqələrini itirmirlər. Əfqan mniqrantların İranda üzləşdikləri problemləri və bədbəxtliklərdən qısa müddətdə vətəndə sosial şəbəkələr sayəsində xəbər tuturlar”, – deyə Əfqanıstanın tanınmış siyasi ekspertlərindən biri bildirib. Onun sözlərinə görə, son yarım il ərzində sərhəd zonasında İran qüvvələrinin iştirakı ilə bir neçə faciəvi insident baş verib. Bu hadisələr Əfqanıstanda geniş rezonans doğurub və İran əleyhinə əhval-ruhiyyənin artması ilə nəticələnib.
Belə insidentlərdən biri bu ilin may ayının 1-də Əfqanıstanın Herat əyalətinin İranla sərhədində baş verib. O zaman İran sərhədçiləri əfqan əmək miqrantlarının bir qrupu tərəfindən sərhədin qeyri-leqal keçməsinin qarşısını amansızcasına alıblar. Bununla yanaşı, İslam Respublikasının sərhədçiləri əvvəlcə saxlanılan əfqanlıları işgəncələrə və döyülmələrə məruz qoymuş, sonra isə onları sərhəd çayı üzərindən Heriduda üzməyə məcbur etmişlər. Nəticədə, Əfqanıstanın ən azı 7 vətəndaşı həlak olub. Faciə əfqan ictimai rəyində hiddətə səbəb olub. Herat qubernatoru hətta Tvitter – də İran hakimiyyətinə müraciət yazıb və qeyd edib ki, bizim adamlar sadəcə çaya atıla biləcək birkalı heyvanlar deyil və vaxt gələcək buna görə bizə cavab verməli olacaqsınız.
Əfqanıstanda əhali arasında İran düşmənçiliyinin artmasına İranın İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (İİKK) “əl-Qüds” Xüsusi Qüvvələrinin komandanlığı da kömək edir. Müxtəlif hesablamalara görə, “Fatimyu” diviziyasının sayı 12 mindən 20 minə qədər təşkil edir. Bir qayda olaraq, İrana köçmüş əfqan qaçqınları və əmək miqrantları, ən çox türkdilli xəzərlər arasından yüzlərlə muzdlunun İİKK agentləri vasitəsi ilə “Fatimyu” diviziyasına cəlb olunması həyata keçirilir. Beş ildən artıqdır ki, Suriyada döyüşlər zamanı minlərlə Xəzər əfqanı həlak olub. “İranlılar əfqan qaçqın və Məcburi Köçkünlərin hüquqsuz və çarəsiz vəziyyətlərindən yararlanaraq onları” Fatimilər “olmağa məcbur edirlər”, – deyə Kabil müşahidəçiləri qeyd edirlər. – “Fatimə diviziyası” nın döyüşçülərini KSİR komandirləri həmişə cəbhənin ən ağır yerlərinə atıblar ki, bu da böyük itkilərə səbəb olub. Belə ki, təkcə Hələb və Deraa uğrunda gedən döyüşlərdə 700-dən artıq şiə əfqanı həlak olub. Bu gün Əfqanıstanda on minlərlə ailə Suriya müharibəsində doğmalarını itirib və bütün bunlar İran xüsusi xidmət orqanlarının işə cəlb olunması sayəsində baş verib”.
Nəhayət, əfqanların Tehrana getdikcə artan mənfi münasibətinin daha bir səbəbi İranın “Taliban” hərbi yaraqlılarına dəstək verməsidir. Ekspertlərin sözlərinə görə, Əfqanıstanda “İran talibləri” nin – yaraqlılar qruplarının mövcudluğundan, KSİR-in nəzarətində olan qruplardan və onların hökumət qüvvələrinə qarşı döyüşənlərdə iştirak etmələrindən yaxşı xəbərdardırlar. İranlılar bu taliblərə silah-sursat tədarük edir, tibbi yardım göstərir, pulla dəstək verirlər. Tehran üçün taliblər ABŞ-a qarşı hibrid müharibə aparmaq üçün vasitədir. İran xüsusi xidmət orqanlarının Əfqanıstan ictimai rəyinin gözündə Pakistan İdarələrarası kəşfiyyat (İSİ) kimi regionda terrorizmin sponsorudur Rəsmi Kabil Tehranla münasibətləri normallaşdırmağa dəfələrlə cəhd göstərib, lakin bu, uzunmüddətli effektə gətirib çıxarmayıb. İran-Əfqanıstan münasibətlərinin normallaşmasına mane olan əsas amillərdən biri ayətullal rejiminin hökuməti Vaşinqtonun əlaltısı kimi qiymətləndirməsidir. Bununla belə ABŞ öz qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmaq niyyətində olduğunu bəyan etdikdən sonra Əfqanıstan-İran münasibətlərinin normallaşdırılmasına imkanlar yaranıb.
Lakin hadisələrin gedişi göstərir ki, Tehran Əfqanıstanda Taliblərin radikal sünni rejiminin bərpasında maraqlı deyil. Bundan başqa, İran nümayəndələri son aylarda Əfqanıstanda İslam Respublikası sisteminin dəstəklənməsi kimi qiymətləndirilə biləcək bir sıra siyasi bəyanatlar səsləndiriblər. Bir sıra kabilli ekspertlərin fikrincə, “Tehranla “Taliban” arasında maraqların toqquşmasından danışmaq hələlik tezdir. Lakin gələcəkdə bu, tamamilə mümkündür və bütün bunlar İranın Əfqanıstan hökuməti ilə münasibətlərinin bərpasına daha bir təkan verəcək. Ona görə də Əfqanıstanın xarici işlər naziri Xanif Atmarın iyunda Tehrana səfərini Kabilin bu cür yenilənməyə hazır olduğuna dair ilk siqnalı kimi qiymətləndirmək olar. Atmarla yanaşı, Əfqanıstan hökumətinin bir çox nazirləri də İrana gəldilər ki, bu da Kabul komandasının görüşəverdiyi bğyük dəyərin nəticəsi idi.
Səfər çərçivəsində Əfqanıstan nümayəndə heyətinin rəhbəri İran daxili işlər naziri Əbdüləziz Rəhman Fazli və İslam Respublikası Təhlükəsizlik Şurasının katibi Əli Şahmani ilə danışıqlar aparıb, onlarla yalnız İran-Əfqanıstan sərhədinin zonasında baş vermiş faciəvi insidentləri deyil, həm də İranda əfqan miqrantların hüquqlarının müdafiəsi məsələlərini, həmçinin narkotiklərlə, Mütəşəkkil Cinayətkarlıqla, terrorizmlə, insan alveri ilə ümumi mübarizə məsələlərini müzakirə edib. Cənab Atmar və Fazli İrana işə getmək istəyən əfqan vətəndaşları üçün xüsusi işçi vizasının tətbiqi məsələsini də nəzərdən keçiriblər. Bu da Əfqanıstan miqrantlarına qarşı sui – istifadə hallarının qarşısını almaqda, ilk növbədə, iki ölkənin ümumi sərhədini keçərkən kömək etməlidir. Ekspertlər Əfqanıstan və İran nazirləri razılaşdılar ki, iki ölkə sərhədində təhlükəsizlik probleminin səbəbi yalnız nəzarət-buraxılış məntəqələri deyil, həm də “Taliban”ın yaraqlılarının əməlləridir. Məhz, taliblər əfqanıstan ərazisindəki bir çox nəzarət-buraxılış məntəqələrinin fəaliyyətini normallaşdırmağa imkan vermirlər. Tehran görüşü zamanı Xanif Atmar Əfqanıstan hökumətinin İranda yaşayan bütün əfqan vətəndaşlarının, o cümlədən orada qeyri-leqal yaşayanların şəxsiyyətinin müəyyən edilməsi istiqamətində işlər görmək niyyətində olduğunu və onlara pasport verməklə qeyri-leqal fəaliyyət göstərəcəyini bildirib. Hanif Atmar İranın energetika naziri və iqtisadi əməkdaşlıq üzrə birləşmiş komissiyanın sədri Rza Ardakanyanla da danışıqlar aparıb, bu danışıqlar zamanı iki ölkənin iqtisadi əməkdaşlığının inkişafı və möhkəmləndirilməsi, enerji və su resurslarının idarə edilməsi, ticarət və tranzit daşımaları sahəsində əməkdaşlıq, həmçinin dəmir yolu şəbəkəsinin inkişafı məsələləri müzakirə olunub. Kabilin nümayəndəsi İran tərəfinə bildirib ki, Əfqanıstan neft kəmərinin tikintisi və elektrotexniki avadanlığın təmiri ilə bağlı əməkdaşlıq və birgə layihələrdə maraqlıdır. Hanif Atmar və Reza Ardakanyan iqtisadi əməkdaşlıq üzrə İran-Əfqanıstan Birgə Komissiyasının beşinci iclasının keçirilməsi barədə razılığa gəliblər.. Həmkarı, xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif ilə danışıqlar zamanı Xanif Atmar Tehranın sülh prosesini dəstəkləmək məsələsini müzakirə edib. İran XİN-in görüşün yekununda verdiyi açıqlamada deyilir: “İran Əfqanıstan hökuməti və xalqı tərəfindən idarə olunan sülh prosesini alqışlayır”.
Bundan əlavə Xanif Atmar və Cavad Zərif Əfqanıstanda sülhün bərqərar olması ilə bağlı regional və beynəlxalq məsləhətləşmələri gücləndirmək barədə razılığa gəliblər. Hər iki nazir qonşu ölkələrin və nüfuzlu dövlətlərin, eləcə də BMT-nin iştirakı ilə Əfqanıstana dair regional təşəbbüsün formalaşdırılmasını zəruri hesab etdiklərini bildiriblər.. Xanif Atmarın Tehrana səfərinin mühüm yekunlarından biri yaxın üç ayda İranla Əfqanıstan arasında “strateji əməkdaşlıq haqqında hərtərəfli sənəd” in işlənməsinin başa çatması barədə razılıq əldə edilib. Xanif Atmarın İrana səfərinin nəticələrini əfqanıstan diplomatiyasının böyük uğuru hesab etmək olar. Belə ki, hər iki tərəf Əfqanıstan-İran münasibətlərini yenidən qurmaqda və onları keyfiyyətcə yeni strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırmaqda maraqlıdır. Şübhəsiz ki, bu, əfqanıstan rəhbərliyinin və şəxsən prezident Məhəmməd əşrəf Qaninin mövqelərini gücləndirəcək. Kabilin Nyu-Dehli ilə artıq mövcud olan etibarlı münasibətlərini nəzərə alsaq, 2020-ci ilin payızında əfqanıstan, Hindistan və İranın tərkibində yeni regional koalisiyanın rəsmiləşdirilməsinə Tehran rəhbərliyi tərəfindən dəstək verilə bilər.
Əziz Mustafa
Arazinfo.com
