arixçilər ən mübahisəli pontifiklərdən birinin – “müqəddəs” kimi tanınması tələb olunan Papa XII Piyin fəaliyyətinə aydınlıq gətirən arxivləri araşdırırlar. Bəziləri isə onu “Hitlerin dostu” adlandırır.
Roma Papası – Roma Baş yepiskopu, Roma katolik Kilsəsinin başçısı, katolik xristianların dini lideridir. Katoliklərə görə Həvari Pyotrun xələfidir. İlk zamanlar bütün yepiskoplara verilən papa ünvanı, sonralar yalnız Roma Yepiskopu üçün istifadə edilməyə başlandı. Katolik kilsəsi, kilsə çərçivəsində Pyotr və xələflərinin təmsil etdiyi ən uca vəzifə olan papalığın ilahi bir qurum olduğunu iddia edir: İsa papalıq vəzifəsini Pyotra təhvil vermiş və Pyotr da bu vəzifəni faktiki görmüşdür. Kilsədə yerləşmiş bir ənənəyə görə Pyotr, Romada din qurbanı olaraq ölmüşdür, bu səbəblə də ən təbii varisləri Romalı yepiskoplardır. Bu qurumda olan papalar müqəddəs sayılırlar. Lakin görünür müqəddəs sayılan Roma Papalarının da bəziləri bilərəkdən günaha batırlar. Və onların bu günahları Roma Papalarının adına xələl gəlməsin deyə gizlədilir.
Vatikanda 75 il əvvəl baş vermiş hadisələrlə bağlı qalmaqal yaşanıb. Tarixçilərin bəziləri müqəddəslərin tanınmasını tələb edən, digərləri isə “Hitlerin dostu” adlandırdıqları müqəddəs və məsum Papa XII Piy-in fəaliyyətinə işıq saçan arxivləri öyrəniblər. “Oxu Məni”nin təqdim etdiyi bu yazıda gizli arxiv materiallarının sənədlərində aşkar edilmiş yeni detallar və tədqiqatçıların həqiqəti tam öyrənməsinə mane olan məqamlar öz əksini tapır.
Ziddiyyətli Papa
Sənədlər hər biri sensasiya doğuran və təxminən 400 min qutudan ibarətdir. Vatikan uzun müddət 1939-cu ildən 1958-ci ilə qədər olan arxivləri açıqlamağa qərar verməyib. Həmin dövrlərdə “həvari Peterin qubernatoru” Papa XII Piy idi. Artıq yarım əsrdir ki, onun əməlləri barədə tarixçilərin kabinetlərindən kənarda mübahisə edirlər. Bəzi tarixçilər “Papa dünya liderlərini müharibəyə başlamamağa razı saldı”, bəziləri isə “XII Piy nasistləri kilsədən ayırmadı”, – deyə bildirirlər.
Onun padşahlığını bir neçə onillikdə fəal öyrənsələr də, İkinci Dünya müharibəsi zamanı onun rolu hələ də tam məlum deyil. Məhz buna görə də bütün dünyada hazırkı Papa Fransiskin həmin dövr arxivlərinin məxfiləşdirilməsinə dair qərarı böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılanıb. Doğrudur, pandemiya koronavirus planlarını pozdu. Tarixçilərin müqəddəs Taxt-Tacın arxivlərinə buraxılmasından bir neçə gün sonra dünyanın ən kiçik dövləti karantinə bağlandı. Həmin andan etibarən mütəxəssislər cəmi 180 sənəd qutusunu – on milyonlarla, yüz minlərlə təbəqəni öyrənmişlər. Lakin bu, XII Piy-in rolu haqqında yeni müzakirə dalğası üçün kifayət idi.
Bu günlərdə Münster Universitetindən olan tədqiqatçılar qırx il əvvəl Vatikanın xolokostda iştirakına həsr olunmuş 11 cildlik əsəri daxil etmək istədikləri sənədləri xatırladılar. Lakin XII Piy-in şöhrətinin qorunması naminə bu kağızların dərc edildiyi son anda Cizvit ordeninin üzvləri buna mane olub.
“Razılıq əsasında arxivdə, 1942-ci ilin payızında pontifik Varşavada və Lvovda harada ki, yəhudilərin kütləvi qırğınları barədə məlumatların ətraflı təsvir olunduğu barədə amerikalı diplomat hesabat məruzəsini oxudu”, – deyə qrupun rəhbəri, tarixçi Hubert Volf Kirche + Leben katolik nəşrinə müsahibəsində bildirib. Bu hadisədən sonra Papadan pisliyə qarşı aşkar şəkildə fəal mübarizə gözləyirdilər.
Onu etirazdan nə çəkindirirdi?
Məruzə Vatikanın öz mənbələrinin təqdimatı ilə təsdiqlənib. Belə ki, Lvovun yunan-katolik arxiyepiskopu Andrey Şeptiski Ukraynada “açıq-aşkar şeytan” işğalı zamanı 200 min yəhudinin öldürüldüyünü bildirib. Daha bir informator Varşavada yəhudi gettoda “ağlasığmaz qətliam” haqqında məlumat verib. Bu məlumatı Vatikanın Dövlət Katibliyi, Xarici İşlər Nazirliyinin analoqu pontifikaya çatdırırdı. Lakin qurumun rəhbəri XII Piyi kütləvi qətllər haqqında məlumatlara inanmamağa çağırdı. “O, Papaya deyib ki, yəhudilər “şişirdilməyə meyllidirlər”. Bu yaxınlarda Alman tədqiqatçıları tərəfindən sübuta yetirilmiş materiallar dürüstlük nümunəsi deyil. Della Akvanın imzası ilə bağlı sənəd bizim üçün əsasdır. XII Piy-in Holokostu birbaşa pisləməməsinə səbəb olan kağız uzun illər gizlədilirdi. Bu, açıq-aydın antisemit sənədlərdi” – deyə Hubert Volf un fikirləri diqqət çəkir.
Roma Papası qeyd olunan məruzədən bir neçə ay sonra, əhaliyə ən çox müzakirə edilən pasta ilə bağlı Milad müraciəti ilə çıxış edib. O, “hər hansı bir günah olmadan və yeganə səbəbdən yüz minlərlə insan – onun millət və ya irqindən asılı olmadan öldürülmüş və ya tədricən məhvə məhkum edilmişdir”, – deyə Roma Papası bildirib. Ancaq o, bu sözləri nə almanlara, nə də yəhudilərə aid etmədən təsadüfən söyləyib.
Pontifikin müdafiəçiləri isə öz növbəsində iddia edirlər ki, o, vəziyyətə müdaxilə etməyə çalışıb: Katolik Kilsəsi dörd min yəhudini məhv etməkdən xilas edib.
Avropalı yəhudilər yardım üçün məhz Vatikana müraciət edirdilər. Halbuki Hitler hələ 1933-cü ildə bu şəhər-dövlətlə ilk beynəlxalq müqavilə bağlamışdı.
Papa XII Piy-in ziddiyyətli siyasətini tarixçilər izah etməyə çalışırlar. Bir tərəfdən o, yəhudilərin kütləvi qətllərini bilirdi və onlara kömək etməyə çalışırdı. Digər tərəfdən isə o, nasist Almaniyasını heç vaxt açıq şəkildə qınamayırdı.
Papanı etirazdan nə saxlayıb?
“O, alman yepiskoplarına yazırdı: “Papa bağırmalı olduğu yerdə susmağa məhkumdur”. Bəlkə Hollandiya tarixinin təkrarlanmasından qorxurdu? 1942-ci ildə protestant və katolik yepiskopları yerli yəhudilərin məhvinə məhkum olan deportasiyasına qarşı birgə çıxış etdilər. Amma orada katolikizmə müraciət edən yəhudilər arasında da həbslər olub”, – deyə Huber Volf qeyd edir.
Tarixçilər 70 Vatikan səfirinin hesabatlarına, həmçinin ABŞ prezidenti Franklin Ruzvelt ilə XII Piy-in yazışmalarına müraciət ediblər. Bu sənədlərdə tədqiqatçıları ən çox pontifikin cavabları maraqlandırır.
Siyasi məsələlərin cavabı
Holokostda Papa XII Piy-in rolu yalnız yəhudi icması ilə deyil, katoliklərin özləri ilə də maraqlanmaqdan ibarət olub. 60-cı illərdən Vatikanda pontifikin beatifikasiyası – zövqlü sayılması məsələsi müzakirə olunur. Bu, öz növbəsində onun müqəddəsliyi üçün yol açır. Roma birincisinin beatifikasiyasını XVI Benedikt fəal şəkildə təşviq edib. Bu səbəbdən də bu versiyaya görə, arxivlərin yayılmasına mane olub. Onun varisi Müqəddəs taxtda oturan Fransisk I isə “2027-ci ilin oktyabr ayına qədər gizli saxlanılmış” qrifini sənədlərdən çıxarıb.
“Beatifikasiya insanın şəxsi müqəddəsliyinin tanınmasıdır. Amma XII Piy haqda çox güclü siyasi kontekst var. Müharibədən sonra onun yəhudiləri, məsələn, salamat qalmış Roma icması ilə bağlı tarixdə qorumağa çalışdığı ifadələrə baxmayaraq, ona münasibət müxtəlif idi. Bundan başqa, onun sələfi XI Piy -1937-ci ildə Milli sosializmi “hələ mövcud olmayan kinli irqçilik növü” adlandırırdı”, – deyə Roma Katolik Kilsəsinin tarixçisi Aleksey Yudin bildirir.
Lakin əsas suala cavab – XII Piy hələ əvvəldən yəhudilərin kütləvi qırğınlarını bildiyi halda nə üçün nasistləri açıq şəkildə qınamadı? Vatikan pandemiya səbəbindən müvəqqəti olaraq arxivlərə girişini bağlayıb, tarixçilərin yenidən ora dönəncəyini isə açıqlamayıb.
İsa Rəvan
Arazınfo.com
