Faiq ƏLƏKBƏRLİ (QƏZƏNFƏROĞLU), AMEA Fəlsəfə İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Axundzadə yaradıcılığında Bakıxanovun, Zakirin, Vazehin yolunu davam etdirərək onlar kimi milli maarifçilik missiyasını yerinə yetirməyə çalışsa da, ancaq onlardan fərqli bir yol da tutmuşdur. Belə ki, Axundzadənin maarifçiliyində Şərq-İslam-Türk mədəniyyətinin ifrat dərəcədə tənqidi müqabilində Qərb-Rus-Fars mədəniyyətinin də ideallaşdırılması özünü büruzə verir. Biz buna ən bariz örnək kimi, onun 1850-ci illərdə bir-birinin ardınca yazdığı komediyalarını və bir povestini göstərə bilərik. İlk baxışda Axundzadənin Qərb mədəniyyətindən təsirlənərək yazdığı bu əsərlərində əsas məqsədinin avamlığı, cəhaləti, nadanlığı ifşa etmək, xalq arasında mövcud olan xoşagəlməz adət və ənənələri tənqid etdiyini düşünə bilərik. Bunu, Axundzadə özü də belə izah etmişdir: «Bu əsərlərdə mənim müsəlman camaatı arasında mövcud olan bəzi xoşagəlməz adətlərə və ənənələrə qarşı istehza yolu ilə etirazımı görənlər, bu etirazı mənim təəssübsüzlüyümə və xalqıma qarşı məhəbbətimin olmamasına yozmasınlar gərək! Çünki bu etirazlardan məqsədim ibrət dərsi verməkdir ki, başqaları bu kimi pis adətlərdən çəkinsinlər!». Ancaq onun komediyalarında yaratdığı obrazlar (Hacı Qara, Dəvriş Məstəli şah, Tarverdi, Heydər bəy və b.) cəmiyyətin şüurun¬da özünüaşağılama kompleksinin yaranmasına səbəb olurdu. Bu komediyaları oxuyan hər bir kəs belə nəticə çıxara bilərdi ki, Azərbay¬can xalqı əsasən avam, na¬dan, hiyləgər, boşboğaz, yalançı, xəsis və sair kimi tiplərdən ibarət bir cəmiyyətdir. Məsələn, «Hacı Qara» komediyasında məlum olur ki, Heydər bəy əvvəlcə varlı-karlı olsa da, sonra var-dövləti əlindən çıxır, ancaq o, halal yolla pul qazanmağı özünə ar bilərək qaçaqçılıq-quldurluq edir: «Guya ki, mən Banzor ermənisiyəm ki, gərək gündüz axşamadək kotan sürəm, ya lənbəranlıyam ki, qurd bəsləyəm və ya ləkəm ki, kəndlərdə cərçilik edəm. Ərz elədim ki, naçalnik, heç vaxt Cavanşirdən kotançı və kümçü görünməyib! Mənim atam Qurban bəy onu etməyib; mən ki, onun oğlu Heydər bəyəm, mən də etməyəcəm!». Bununla da, Axundzadə iddia edirdi ki, bu xalqın bəyləri, xanları qaçaq-quldurluqdan başqa bir işə yaramırlar, deməli onları maarifləndirmək, tərbiyələn¬dir¬mək lazımdır. Axundzadə çar Rusiyasının divanbəyisinin dilindən açıq şəkildə xalqı vəhşi tayfa adlandırıb tərbiyəsini vacib buyururdu: “Ey camaat, sizdən ötrü indi ibrət olsun! Dəxi vaxtdır inanasınız ki, siz vəhşi tayfa deyilsniz! Sizə eybdir yaman işlərə qoşulmaq”. Üstəlik, M.F.Axundzadənin komediyalarındakı tək-tük müsbətə meyilli qəhrəmanları da mədə¬niy¬yət, ədəb-ərkan öyrənmək üçün Avropaya getmək istəyirər. Eyni zamanda Axundzadə komediyalarında islamda qadın məsələsini də önə çəkmiş, qadınların türk-islam cəmiyyətindəki yerinə diqqət yetirmişdir. Belə ki, şərəfnisələrin, şəhrəbanuların, pərzadların, şölələrin, pərilərin, tükəzlərin və başqalarının timsalında türk-müsəlman qadınlarının vəziyyətini əks etdirməyə çalışmışdır. Ancaq bu məsələdə də bəzən ifrat varan Axundzadə Azərbaycan türk-müsəlman qadınlarını həddən artıq mövhumatçı, qorxaq kimi qələmə vermişdir. Deməli, Axundzadə bir tərəfdən komediya¬larında özünün təbrincə desək, “xoşagəlməz” Şərq-İslam-Türk adət-ənənələrini tənqid edir, digər tərəfdən nicat yolunu da Qərb-Rus-Fars mədəniyyətini mənimsəməkdə görürdü. Bu mənada, istər çar Rusiyasının, istərsə Sovet Rusiyasının Axundzadəyə olan «sevgisi»nin kökündə Şərq, o cümlədən Türk və İslam mədəniy¬yətini inkar, Qərb-Rus-Fars mədəniyyətini iqrar etməsi dayanırdı. Hesab edirik ki, bu anlamda Axundzadənin «Aldanmış kəvakib» povesti (1857) də, komediyalarının ruhundan çox da uzağa getməmişdir. Bu povestini Səfəvilər dövründəki tarixi bir hadisə əsasında qələmə alan Axundzadə öz-özlüyündə feodal idarə üsulunu, zülmkar hakimlərin ictimai eyblərini kəskin tənqid atəşinə tutmuşdur. Burada Axundzadə despot və ədalətli şahı bir-birinə qarşı qoymuş, bununla da xalqa hakimiyyətin hansı şəkildə idarə olunması məsələlərini anlatmağa çalışmışdır. Əgər komediyalarında Axundzadə xalqda olan xoşagəlməz adət-ənənələri, cahilliyi, avamlığı tənqid etmək yolu ilə onları maarifləndirmək, mədəni səviyyəsini qaldırmaq yolu tutursa, povestində hakimiyyətə, dövlət məmurlarına qarşı da eyni xətti davam etdirir. Türkcə yazdığı komediyalar və povestindən sonra Axund¬zadə¬nin əlifba islahatını ortaya atması da təsadüfi deyil, əksinə iki mədəniyyət (Qərb-Rus-İran və Şərq-İslam-Türk) arasında tutduğu mövqeyin davamı idi. O, öncə ərəb əlifbasında islahatların aparılması fikrini irəli sürmüşdü ki, bunu da əsaslandırarkən ərəb əlifbasının türk-tatar dilinə uyğunlaşmadığını və bir sıra problemlər törətdiyini yazmışdır: «Tatar (türk – F.Ə.) əlifbasında saitlər olmadığından, tatar (türk – F.Ə.) savadına yiyələnmək həm tatarların (türklərin – F.Ə.) özləri, həm də tatar dilini (türk dilini – F.Ə.) öyrənmək istəyən qeyri-tatarlar (türk olmayanlar – F.Ə.) üçün olduqca çətindir. Və əksinə, tatar əlifbasının (türk əlifbasının – F.Ə.) səslərin əksəriyyətini ifadə edə bilməməsi tatarlar (türklər – F.Ə.) üçün tatar (türk – F.Ə.) dərslikləri vasitəsilə xarici dillərə yiyələnməyi qeyri-mümkün edir. Beləliklə, tatar (türk – F.Ə.) əlifbası elə bir səddir ki, tatarları (türkləri – F.Ə.) qalan dünyadan ayırır və digər tərəfdən, bütün qalan xalqlara tatar ədəbiyyatından istifadə etməyə imkan vermir. Yalnız ərəb əlifbasından istifadə edən dillərdən birini öyrənməli olanlar yaxşı bilir ki, bu cür əlifba nə qədər çox çətinlik yaradır». Axundzadə yazırdı ki, təkcə o yox, başqaları da ərəb əlifbasının tatar dilinə yaramadığını anlayıb və bu sahədə islahatlar aparmaq istəyiblər. O yazır: «Qafqazda bir sıra adamlar ərəb əlifbasının tatar dili (türk dili – F.Ə.) üçün yaramadığını çoxdan dərk ediblər və onun başqası ilə əvəz edilməsi və ya onun öz vəzifəsinə uyğun olması üçün müvafiq surətdə dəyişdirilməsinin zəruri olduğu haqda qənaətə gəliblər. Yuxarıda dediyimiz kimi, əlifbanın bu cür təkmilləşdirilməsi cəhdləri də edilib, lakin əlifba islahatı tərəfdarlarının fikir və əməyi, bir qayda olaraq, nəinki cəmiyyətdə rəğbətlə qarşılanmayıb, hətta həmişə müsəlman dairələrində elə qəzəb oyadıb ki, müəlliflər o qədər pisliyə, rixşəndə və istehzaya məruz qalıb ki, indiyə qədər edilmiş cəhdləri heç biri bir nəticəyə gətirib çıxarmayıb». Qeyd edək ki, Axundzadə ərəb əlifbasında islahatın Qafqazda həyata keçirilməsi üçün Rusiya Elmlər Akademiyasına müraciət etmişdir. Akademik Boris Dorna məktubunda, «Sivilizasiyanın indiki sürətli nailiyyətləri dövründə yazının belə qeyri-təbiiliyi mədəni dünyanın Şərq ədəbiyyatına sarı gedən yolunu həmişəlik bağlaya bilməzdi, onun əlifbasında mütləq dəyişiklik əmələ gəlməli idi» – deyən, Axundzadə ümid edirdi ki, Akademiya bu məsələyə diqqət yetirəcək və layihə barədə öz müsbət qərarını bildirəcəkdir. Dorn cavab olaraq yazır ki, yəni əlifba ideyasını bəyənir, ancaq bu ideyanı müsəlmanlar arasında yaymaq, öhdəsindən gəlinməz çətinliklərlə bağlıdır. «Digər tərəfdən hazırda işlənən müsəlman əlifbasının yararsız olduğunu etiraf edən və bunu aradan qaldırmaq üçün müxtəlif cəhdlər göstərən Avropa oriyentalistləri (şərqşünasları – F.Ə), öz əsərləri müsəlmanların istifadəsindən çıxmasın deyə, sizin əlifbanızı qəbul etməyə çətin razı olarlar». Bu məsələnin pərdəarxasındakı böyük dəstəkləyicisi olan çar Rusiyasının bütün bunlarla yanaşı, ancaq aşkarda başqa siyasət yürütməsinin kökündə “könüllülük” prinsipi dayanırdı. Çar ideoloqları yaxşı bilirdilər ki, əgər aşkarda müsəlman xalqları arasında əlifba islahatını ya da əlifba dəyişikliyini dəstəkləyəcəyi təqdirdə bunun müsəlman xalqlarına qarşı yönəlməsinə heç kəsdə şübhə yeri qalmayacaqdı. Ona görə də, çar ideoloqları pərdəarxasında antitürk, antimüsəlman ideyaların türk-müsəlman xalqlarının öz təmsilçiləri tərəfindən irəli sürülməsinə şərait yaratdıqları halda, aşkarda isə özlərini birtərəf kimi qələmə verirdilər. Onlar çalışırdılar ki, əlifba islahatı ya da əlifba dəyişikliyi ilk növbədə müsəlman ölkələrində, o cümlədən Qacarlar və Osmanlı da həyata keçirilsin. Bizcə, çar ideoloqları bu fikri Axundzadənin də şüuruna yeritməyi bacarmışdılar. Hər halda əvvəlcə Qafqazda əlifba islahatını həyata keçirmək uğrunda mücadilə verən Axundzadə çox keçmədən belə bir qənaətə gəlir ki, bütün bu işlərə islamın böyükləri – Qacarlar, Osmanlı dövlətinin başçıları kömək etmədən heç bir fayda verməyəcəkdir. Axundzadənin fikrincə, «əgər islam padşahları öz xalqlarının xeyrini nəzərdə tutaraq, yeni əlifbanın həyata keçirilməsi uğrunda tədbir görərlərsə», böyük bir müqəddəs işə addım atmış olacaqlar. Bu məqsədlə 1863-cü ildə Osmanlıya səfər edən Axundzadə ölkənin baş naziri Fuad paşa, eləcə də Osmanlı Elmlər Akademiyasının üzvləri ilə görüşsə də, məqsədinə çatmır. Qacarların Maarif Nazirliyi də ona «yox» cavabı verərək yazır ki, «əlifbamızı dəyişdirməyə əsla ehtiyacımız yoxdur». Qacarlar və Osmanlıda ərəb əlifbasında islahatların aparılması məsələsindən əli üzülən Axundzadənin bundan sonra latın əlifbasına maraq göstərməsini də təsadüfi hesab etmirik. Çünki həmin dövrdə çar Rusiyası Qafqaz xalqlarından avarlar, çeçenlər, çərkəzlər, o cümlədən digər Qafqaz xalqları arasında latın əlifbasının tədrisini həyata keçiridilər. Burada da çarizmin əsas məqsədi həmin xalqları İslam dünyasından, o cümlədən Osmanlıdan uzaq tutmaq idi ki, eyni siyasəti Qafqaz türkləri, o cümlədən Azərbaycam türkləri arasında da həyata keçirmək niyyəti əvvəlcədən bəlli idi. Bu anlamda latın əlifbası məsələsində də Axundzadənin ön plana çıxarılması çarizmin maraqlarına tamamilə cavab verirdi. Axundzadə latın qrafikasına keçirilməsinin əhəmiyyəti ilə bağlı yazırdı: «Elm sahəsində xalqın tərəqqisinə xidmət edən bitişməz hərflərin sağdan sola yazılışı əlverişli olmazsa, xaçpərəstlərdə olduğu kimi soldan-sağa yazmağa da icazə vermək olar, necə ki, həndəsi rəqəmləri yazırıq. Xalqların tarixində əlifbaları dəyişdirmək nadir baş verən hallardan deyil. Bu iş heç bir zaman dövlətin zavalına səbəb ola bilməz. Rusların köhnə əlifbasının xalqın tərəqqisinə mane olduğunu gördükdə, Pyotr onu latın əlifbası ilə əvəz etdi və dövləti nəinki zavala uğramadı, hətta avam camaatın, keşişlərin və ruhanilərin bu barədə müxalifətə qalxmasına baxmayaraq, Rusiya dövləti günü-gündən tərəqqi etdi». Bununla da Axundzadə müsəlman xalqlarının şüurlarına ya ərəb əlifbasında islahatların aparılması ya da latın əlifbasına keçməyin zəruriliyi haqqında fikirlər yeritməklə gec-tez bunun baş verməsi üçün zəmin hazırlamış olurdu: «Mən iki cür əlifba düşünmüşəm. Onlardan biri latın əlifba hərflərindən seçilərək tərtib edilməlidir ki, onu soldan-sağa yazmaq lazım gələcəkdir. İkincisi isə, hazırkı əlifbamız əsasında qurulmalıdır ki, onu hazırda olduğu kimi sağdan-sola yazmaq olar». Axundzadə inanırdı ki, səpdiyi toxumlar bir gün cücərəcək: «Məlumdur ki, 15 ilə yaxındır ki, bu fikrin toxumunu mən İranda (Qacarlarda – F.Ə.) və Osmanlı torpağında səpirəm. Şübhəsiz ki, bu toxum bizim xələflərimizin zəmanəsində göyərəcəkdir». Doğrudan da, Axundzadənin bilərəkdən ya da bilməyərəkdən ortaya atdığı və gerçəkləşməsi üçün ürəkdən mücadilə verdiyi əlifba islahatı Qərb ideyalarının da təsiri altında türk-müsəlman xalqlarının bir çoxunda həyata keçirildi.
