Əslində biz, hazırda bunu təəssüfləndirici hal kimi qeyd etsək də, bu bir həqiqətdir ki, Kazımbəy İslam dininin səmaviliyini, ilahiliyini qəbul etməmişdir. Ancaq burada sual yarana bilər ki, bəs o zaman o, nədən İslam dini, İslam qanunları, İslam tarixi, Məhəmməd peyğəmbərin həyatı ilə bağlı bu qədər əsərlər yazmış ya da ərəb dilindək əsərləri rus dilinə tərcümə edərək onların hər birinə də müqəddimlər, izahatlar və şərhlər yazmışdır. Hesab edirik ki, bütün bu kitabların yazılması ya da ərəb dilindən rus dilinə tərcümə edilməsi əsasən, çar Rusiyasının açıq və dolayısı təşviqi altında baş vermişdir. Bu anlıamda o, istər sırf öz əsərlərində, istərsə də tərcüməçisi olduğu kitablara yazılmış müqəddimə və şərhlərdə əsasən, çar Rusiyasının imperiya maraqlarından kənara çıxa bilməmişdir. Üstəlik, Kazımbəy xristianlığı qəbul etidyi, müəyyən qədər də fanatiklikdən uzaq müsəlman Kazanda ya da xristian Peterburqda yaşadığı üçün İslam dininə münasibətdə Axundzadədən fərqli olaraq, bir qədər daha açıq yazmağa və sərbəst hərəkət etməyə şəraiti olmuşdur. Əlbəttə, onin İslam dininə, İslam tarixinə, İslam qanunlarına, Peyğəmbərin həyat və fəaliyyətinə aid məsələlərə həsr edilmiş həm sırf öz əsərlərinin olmasının, həm də bir sıra dini kitabları rus dilinə tərcümə edərək şərhlər yazmasının müsbət cəhətləri də olmuşdur. Hər halda çar Rusiyasındakı ruslar, o cümlədən müsəlmanlar bu kitablar vasitəsilə İslam dini, İslam tarixi, İslam qanunları, Peyğəmbərin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı məlumatları rus dilində də öyrənə bilmişlər. Ancaq biz o fikirlə razı deyilik ki, “M.Kazımbəyin əsas qayələrindən biri də dinləri və xüsusilə İslam dinini elmi cəhətdən öyrənmək, onu düzgün başa düşmək, onun dünya və müsəlman xalqarının həyatında oynadığı rolu elmi şəkildə əsaslandırmaq”, olmuşdir. Bizcə, Kazımbəyin bu əsərləri tərcümə edib şərhlər yazamaqda əsas məqsədi İslam dininin səmavi olmaması, təbii şəraitin şərtləri altında yaranmasını, eyni zamanda dünyəvi elmlərin öyrtənilməsinə qarşı olmasını ortaya qoymaq olmuşdur. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Kazımbəyin dini və ictimai-fəlsəfi görüşlərində əsas yeri İslam dininə aid əsərlərin yazılması ya da bu dinlə bağlı kitabların tərcüməsi və şərhləri başlıca yer tutursa, müəyyən qədər İran-fars mədəniyyətinin tədqiqi və təbliğinə də yer ayırmışdır. Çar Rusiyasının və Avropanən əsas məqsədi Türk Qacarlar dövlətini yıxmaq üçün “İran mədəniyyəti”ni dirçəltmək və farsdillilərin milli oyanışına səbəb olmaq idi. Bu məqsədlə, Mirzə Kazımbəydə bilərəkdən ya da bilməyərəkdən Axundzadə kimi, çarizmin bu siyasətinə cavab verən əsərlər yazmışdır. Bu əsərlərdə farsların qədim bir mədəniyyətə və dövlətçiliyə malik millət olması önə çəkilirdi ki, bu da, dolayısıyla irançılığın təbliği demək idi. O, “Firdovsiyə görə farsların mifologiyası” əsərində yazırdı ki, farslarda bütün qədim xalqlar kimi, mifologiyaya və dini etiqadlara malikdir. Maraqlıdır ki, Şərq xalqlarının mifologiyasını “Allahlar və ruhlar sistemi” və “Təmiz miflər sistemi” kimi iki qrupa daxil edən Kazımbəy yunan və fars mifologiyasını sonuncuya aid edərək, onların bir-birinə çox yaxın olduğunu iddia etmişdir. Bu anlamda, o yazırdı ki, qıdim farslarım dini sistemində Yaradan ideyası hər şeyi əhatə edən ali qüvvə haqqında təsəvvürü ifadə edir: “Bu qüvvə xeyrin başlanğıcı, bütün xoşbəxtliklərin mənbəyidir. Yəzadnın hakimiyyəti sonsuzdur. Bütün xeyir başlanğıclar ona tabe idi. Allah haqqında bu ideya həm buddistlərə, həm də yunanlardakı tale ideyasına uyğun gəlirdi”. Kazımbəy iddia edirdi ki, Hörümüz və Əhrimən isə uyğun olaraq xeyrin və şərin başlanğıcıdırlar. Onlar öz aralarında daima mübariz aparırlar ki, bu mübarizdə Yəzadan Hörümüzün tərəfindədir və ona kömək edir. Ona görə, onlarla yanaşı dünyada mələklər də var ki, onlar gah Hörümüzün, gah da Əhrimənin tabeliyində olurlar. Kazım bəy yazır: “Fəriştələr (mələklər) – onlar bütün aləmlərin və ünsürlərin hökmdarlarıdırlar. Onların sayı sonsuzdur: metalların, dağ və meşələrin, su və odun, sülh və sakitliyin, müharibə və iğtişaların, sevinc və kədərin, ilin ayları və günlərinin mələkləri var idi. Bəzən biz bu mələklərin Hörümüz və Əhrimənə tabe olduqlarını və öz sahələrini idarə etdiklərini görürük. Onlar yunanların allahlarına bənzəyirlər, lakin bəzən plastik formada təsəvvür edilirlər və biz bilmirik ki, Firovsiyə qədərki qədim yazıçıların fantaziyasında onlar necə təsvir ediliblər”. Bizə elə gəlir ki, Kazımbəyin yunan, fars və buddist mifologiyada yaxınlıqların olmasından bəhs etməsi təsadüfi olmaamışdır. Bu həmin dövrdə geniş yayılmağa başlayan Hind-Ari nəzəriyyəsinin təsirinin nəticəsi idi. Bu anlamda Kazımbəyin tez-tez yunan və fars mifologiyasındakı oxşarlıqlardan bəhs edib, onların dünyagörüşcə yaxın olmalarını yazması düşündürücüdür. Məsələn, Kazımbəy yazırdı ki, fars mifologiyasındakı Yəzda ilahi qüvvəsi, eyni zamanda Zal, Simurq quşu və başqa obrazlar yunan mifologiyası ilə yaxındır: “Bu simurqlardan biri əfsanəvi qəhrəman, məşhur Rüstəmin atası, perslərin Herkulesi Zalı hər yerdə müşayiət edir, özünün olmadıöı müddətdə o, Zala özünün bir neçə lələyini verərək lazım olduğu anda ondan birini yandırmasını tapşırırmış və o anda Zalın yanında hazır olmuşdu”. Fars Firdovsinin qəhrəmanları ilə yunan Homerin qəhrəmanlarını müqayisə edən Kazımbəy iddia edirdi ki, farsların qəhrəmanları yunan qəhrmanlarından daha böyük gücə malikdirlər: “Onlar hər cür təxəyyülü aşan şücaətlər göstərirlər; təkbətək döyüşlərdə bir neçə gün dalbadal vuruşurlar; təkbaşına, köməksiz bütöv orduları əzir və pərən-pərən salırdılar; onların bədənləri elə qurulmuşdur ki, heç bir silah onlara təsir edə bilmir. Firdovsinin Herkulesi Rüstəm ayağını qayanın üstünə basanda onu torpağın içinə batırı və səthlə bərabərləşdirir”. Bütün bunlardan sonra Kazımbəy belə bir iddia irəli sürür ki, Şərq xalqlarının o cümlədən, fars mifologiyasının sonrakı inkişafına İslam dini əngəl olmuşdur. O, yazır: “Belə görünə bilər ki, bizim müəyyənləşdirdiyimiz mənada mifologiya Şərq şairlərinin zəngin təxəyyülü üçün daimi, zəngin qaynaq rolu oynamalı idi; amma biz islamizmin farslara təsirini, amansızca, qılıncla və odla təsirini nəzərə aldıqda, buna zidd nəticəyə gəlirik. Farslar üç yüz ildən artıq bir müddətdə həmin təsirdən əziyyət çəkmişlər; yazılarının qədim qalıqları odda və suda məhv edilmiş; onlardan bir qismi çaylara atılmış, bir qismi odda yandırılmışdı; buununla belə islamın qüdrətli hakimiyyəti altında işğal edilmiş ölkələrin mövhumatı din məcrasına düşdü; əgər onlar tamamilə yox edilə bilmədilərsə də, fəqət yeni dinə təsir edərək, yeni aktlar yatadılar; xəyalpərəstlərin fəaliyyəti onları təkmilləşdirməyə yönəldi; beləliklə dini istiqamətin ağalığı başladı”. Bir sözlə, buradan belə anlaşılır ki, Kazımbəy də Firdovsi, Axundzadə kimi İslam dininin farslara, Fars mədəniyyətinə böyük zərbə vurduğu düşüncəsində olubdur. Onun fikrincə, ancaq sonralar farslar məcburi olaraq bu vəziyyətlə barışaraq İslam dini ilə milli mədəniyyətləri arasında təkmilləşdirmə işi aparmış, bu da daha çox dini isiqamətin təsiri altında baş vermişdir. Kazımbəyin dünyagörüşünə aid məsələləri ümumiləşdirərək hesab edirik ki, o, İslam-Türk mədəniyyətini əsasən, Şərq mədəniyyətini isə qismən qəbul etməmiş, bunun əvəzində isə “Qədim İran mədəniyyəti”, Xristian mədəniyyəti bir sözlə, Avropa mədəniyyəti-fəlsəfəsinin təsir dairəsində olmuşdur. Bu o deməkdir ki, Kazımbəyin dini-fəlsəfi baxışları daha çox xristian-Avropa mədəniyyəti üzərində qurulmuş, “əski İran mədəniyyətini” də aşağı-yuxarı həmin mədəniyyət və fəlsəfənin tərkib hissəsi kimi görmüşdür. Ancaq bunun müqabilində İslam dininə və İslam fəlsəfəsinə, qismən də Türk mədəniyyətinə və fəlsəfəsinə daha çox tənqidi yanaşmışdır. Xüsusilə də, onun İslam dininə, İslam fəlsəfəsinə münasibəti əsasən qeyri-obyektiv v ifrat tənqid üzərində qurulmuşdur. Belə ki, onun ümumi dünyagörüşünə görə, İslam dini səmavi bir din olmayıb dünyəvi elmləri qadağan etmiş, üstəlik dini fanatizmi də bu və ya digər formada dəstəkləmişdir. Şübhəsiz, Kazım bəyin dini-fəlsəfi görüşlərində Xristianlığa bir cür, İslam dininə isə tamamilə başqa cür yanaşması doğru hesab oluna bilməz. Buradan belə anlaşılır ki, Kazım bəy Yaradan və digər mühüm ideyaları bir xristian kimi qəbul edib onun təməl sütunlarını müdafiə etdiyi halda, İslam dininə münasibətdə onu yalnız haradasa siyasi bir təlim kimi, özü də radikal bir formada təqdim etməsi elmi obyektivliyə uyğun olmamışdır. Buna səbəb də, onun dünyagörüşündə, bütövlükdə Hind-Avropa nəzəriyyəsi və Qərb-Rus mədəniyyətinin ciddi təsiri idi. Belə ki, o bir tərəfdən “Qərb öz siyasəti ilə Asiyada maarifçiliyi yarada bilməz… Ölkənin islahatçıları bu ölkənin özündə doğulmalıdırlar”- deməklə yanaşı, digər tərəfdən isə yazırdı: “Bəs Şərq – bu bizim ilk vətənimiz, bəşəriyyətin beşiyi, bu işığın doğulduğu yer nə vaxt maarif ziyasına bürünəcək? Nə vaxt burada sivilizasiya canlanacaq? Doğurdanmı Qərb burada xeyirxah çevriliş etməyə qadir deyil? Doğurdanmı İslam sivilizasiyaya əbədi maneə olaraq qalacaq?”. Bu mülahizələrdən də açıq şəkildə görünür ki, Kazımbəy Asiyanın özündə maarifçiliyin yaranmasını, islahatçıların buradan çıxmasının vacibliyini irəlü sürməklə yanaşı, Qərbin Asiyada “xeyirxah çevriliş” edib “ Qərb sivilizasiyasına” əngəl kimi gördüyü İslam dininin aradan qaldırılmasına da ümid edir. Ancaq artıq heç kəsə sirr deyildir ki, Qərb Asiyada, o cümlədən İslam Şərqi ölkələrində hansı formada “xeyirxah çevrilişlər” edib yalnız müsəlman xalqlarının deyil, bütövlükdə insanlığın qənimi kəsilmişdir. Çox yazıqlar olsun ki, həmin dövrdə və sonralar Kazımbəy kimi bəzi mütəfəkkirlərimiz Qərbin dünyada, o cümlədən İslam Şərqi ölklərində “xeyirxah çevrilişlər”in əsil mahiyyətini dərk etməmiş, üstəlik onların bu antiislami, antinsani ideolgiyasının təsiri altına düşərək buna uyğun əsərlər yazmışlar. Əlbəttə, bu o demək deyildir ki, konkret Kazımbəyin timsalında onun bütün yaradıcılığı məhz belə bir mahiyyət daşımışdır. Bu cür qənaətdən uzaq duraraq, Kazımbəyin ən azından təmsil olunduğu Türk-tatar xalqlarının inkişafı üçün müəyyən işlər gördüyünü də ifadə edirik. Sadəcə, o da Axundzadə kimi hesab edirdi ki, Türk-tatar xalqlarının inkişafı və gələcəyi əsasən İslam dini, milli adət-ənənələri ilə deyil, Avropa-Qərb sivilizasiyası ilə bağlıdır.
AMEA Fəlsəfə İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli (Qəzənfəroğlu)
