12 aprel Ümumdünya Aviasiya və Kosmonavtika Günüdür. 1961-ci ilin aprelin 12-də SSRİ vətəndaşı Yuri Qaqarin bəşər tarixində ilk dəfə kosmosa uçub. Kosmonavtın uçuşu 108 dəqiqə davam edib. Qaqarin bununla kosmosun fəthi erasının əsasını qoyub.
Kosmosun ilk dəfə fəth edilməsində SSRİ-nin adını dünyada birinciliyə gətirən Yuri Qaqarin uçuşa son dəqiqələr qalmışa qədər məhz bu “səfər”ə onun seçiləcəyini özü də bilməyib. Namizədlərin sayı əvvəlcə 20, sonra isə 6 nəfər olub. Kimin kosmosa uçacağı isə tam məxfi saxlanılıb.
Beləliklə, 1961-ci ilin 12 aprel günü tarixə kosmosa ilk uçuş günü kimi düşüb.
Kosmosa uçuş niyə məhz aprelin 12-ə planlaşdırılıb? Çünki 1961-ci ilin aprel ayının sonunda Amerikada kosmosa uçuşun baş tutacağı haqqında SSRİ rəhbərliyində məlumat olub. Bu səbəbdən də amerikalıları qabaqlamaq üçün vaxtından əvvəl hazırlıq işlərinə son qoyulub. Uçuş 12 aprel 1961-ci ildə Baykonur start məntəqəsində baş verib. “Vostok” gəmisində uğurla kosmosa çıxan Yuri Qaqarin göydə 108 dəqiqə dövr etdikdən sonra müvəffəqiyyətlə qayıdıb. Uçuş istənilən nəticəni versə də problemlər də yaşanıb. “Vostok” gəmisinin bölünməsi məlum olmayan səbəblərdən 10 dəqiqə gec baş tutub. Bunun nəticəsində də Yuri Qaqarin nəzərdə tutulduğu yerdən təxminən 110-120 km aralıda yerə enib. Elə həmin andaca Qaqarini xüsusi təyyarə ilə Moskvaya gətiriblər. Onu “Vnukovo” hava limanında Xruşov şəxsən qarşılayıb.
Kosmonavt Nikita Xruşova uçuşun müvəffəqiyyətlə başa çatması haqqında məruzə edib. Sonra isə Kremldə 108 dəqiqəlik gərginliyi çıxarmaq üçün ziyafət stolları açılıb. Həmin gün Qızıl meydanda yüz minlərlə insan bu hadisəni əsl bayram kimi qeyd ediblər.
Baş leytenant rütbəsi ilə kosmosa uçan Yuri Qaqarin yerə enəndə artıq mayor rütbəsində olub. Nikita Xruşov müdafiə nazirinə göstəriş verib:
– Qaqarinin rütbəsini artırın.
Nazir isə bu məsələnin artıq həll olunduğunu söyləyib:
– Nikita Sergeyeviç, mən artıq Yuri Qaqarinin kapitan rütbəsi alması ilə bağlı əmr imzalamışam.
– Böyük səhvə yol vermisən, kapitan yox, mayor rütbəsi.
Namizədlər arasında Yuri Qaqarinin seçilməsi onun sadə bir ailədən olması idi. Yuri Qaqarin 1934-cü ildə Smolensk vilayətində kəndli ailəsində anadan olub.
Onun atası Aleksey Qaqarin dülgər, anası Anna Qaqarina isə heyvandarlıqla məşğul idi. O, 1941-ci ildə orta məktəbə gedib, 24 may 1945-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Qjatsk şəhərinə köçüblər. 1951-ci ildə Yuri orta ixtisas məktəbini bitirərək metaltökmə üzrə ixtisasa yiyələnib. Həmin ilin avqustunda Qaqarin Saratov Sənaye texnikumuna daxil olub və oktyabr ayından Saratov aeroklubunun üzvlüyünə yazılıb. 1955-ci ildə təhsilini əla qiymətlərlə başa vuraraq Yak-18 təyyarəsində ilk dəfə sərbəst uçuş edib. 27 oktyabr 1955-ci ildə Qaqarin əsgərliyə çağırılıb və Orenburqdakı 1-ci hərbi aviasiya məktəbinə göndərilib. 25 oktyabr 1957-ci ildə həmin məktəbi bitirib. 9 dekabr 1959-cu ildə Yuri Qaqarin ərizə ilə kosmonavtlığa namizədlərin siyahısına götürülməyi xahiş edib. O, iki tibbi ekspertizanı keçdikdən sonra 1960-cı ildən general Verşinin əmri ilə kosmik uçuşlar üçün hazırlıq komandasına qəbul edilib.
Yuri Qaqarin kosmosu fəth edəndə cəmisi 27 yaşı olub. 108 dəqiqə “göylərin qonağı” olmaq onun həyatını tamamilə dəyişib. Dünyanın ən populyar adamına çevrilən kosmonavt istər xarici ölkələrdə, istərsə də sovetlər birliyində saysız-hesabsız görüşlər keçirib.
14 aprel 1961-ci ildə o, SSRİ-nin ən yüksək təltifinə, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülüb. Bununla yanaşı, Qaqarinin mükafatlandırılması ilə bağlı SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı olub. Qərara əsasən Yuri Qaqarinə 4 otaqlı mənzil, “Volqa” avtomobili, mebel və bütün ailə üzvlərinə xaricdə istehsal olmuş yay-qış geyimləri verilib. Kosmonavtın “Volqa”sının nömrəsi 12-04 YuAQ olub ki, bu da onun uçuş tarixini, adını, atasının adını və soyadını əks etdirib.
İngiltərəyə səfəri zamanı şahzadə ikinci Yelizaveta Qaqarini ziyafətə dəvət edib. Şahzadə həmçinin saray qaydalarını pozaraq onunla şəkil çəkdirib. O, bunu belə əsaslandırıb ki, Qaqarin yerin adamı deyil, göylər adamı ilə şəkil çəkdirmək isə saray qaydalarına zidd deyil. Bu ziyafətdə Qaqarin bir az narahatçılıq da keçirib. Sovet adamı üçün hədsiz zəngin görünən süfrədə o qədər çəngəl, bıçaq, qab-qacaq olub ki, Qaqarin bunlardan necə istifadə olunmasında çətinlik çəkib. Buna görə də o gözləyib ki, əvvəlcə şahzadə yeməyə başlasın və o da ona baxıb hərəkət etsin. Tərslikdən şahzadə də onu gözləyib. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan kosmonavt deyib:
– Bilirsiniz, mən adi bir təyyarəçiyəm. Belə zəngin süfrə arxasında özümü necə aparmağı mənə öyrətməyiblər.
İkinci Yelizaveta gülümsəyərək cavab verib:
– Mister Qaqarin, açığını deyim ki, saraylarda böyüməyimə baxmayaraq mən də bu süfrə ləvazimatlarından necə istifadə edildiyini bilmirəm. Ona görə də kimə necə rahatdırsa gəlin elə də yeyək.
Yuri Qaqarin ictimai işlərdə fəallıq göstərib, ölkənin ictimai həyatında yaxından iştirak edib. O, SSRİ Ali Sovetinin deputatı olub. Gənclərin yaxın dostuna çevrilən Yuri Qaqarin komsomolçularla da işgüzar əlaqələrdə olub. Kosmonavtın o dövrdə Ümumittifaq Komsomol komitəsində işləyən azərbaycanlı Əbdürrəhman Vəzirovla birgə çəkdirdiyi şəkil də buna sübutdur.
Onun ən böyük arzularından biri ilk dəfə Ayı fəth etmək olub. Ancaq onu bir müddət uçuşlarda iştirak etməyə icazə verməyiblər. Elə bu müddətdə də bütün qapılar üzünə açıq olan Yuri Qaqarin içkiyə, əyləncələrə qurşanıb. Təbii ki, bu da onun fiziki hazırlığına kifayət qədər mənfi təsir göstərib. Ancaq Qaqarin düşdüyü bu vəziyyətdən tez də geri dönməyi bacarıb və yenidən məşqlərə başlayıb.
Növbəti sınaq uçuşlarının birində isə, 1968-ci il martın 27-də saat 10:18-də Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Vladimir Sereginlə Çkalovsk aeroportundan qalxan Yuri Qaqarin 34 yaşında qəzaya uğrayaraq həlak olub.
Bu qəza və Yuri Qaqarinin ölümü bu günə kimi də müəmmalı olaraq qalır. Bu hadisə ilə bağlı bir çox versiyalar – düzgün verilməyən hava proqnozu, kosmonavtların sağlamlıq durumunun qaydada olmaması, texniki nasazlıq, qeyri-düzgün idarəetmə və hətta siyasi motiv mövcuddur.
İlham Cəmilöğlu
